Kafka na corona

Een man wordt ’s ochtends wakker en ontdekt dat hij niet langer wit is maar zwart: zijn huid is van ‘a deep and undeniable brown’. Mohsin Hamid schreef zijn roman ‘The Last White Man’ meer dan honderd jaar nadat Franz Kafka zo een zelfde, onderkoelde zin schreef aan het begin van wat het beroemdste verhaal ter wereld zou worden: ‘Die Verwandlung’. Een man wordt ’s ochtends wakker uit onrustige dromen om te ontdekken dat hij veranderd is in een groot insect.

Het was een feest om beide boeken vlak na elkaar te (her-)lezen en het contrast tussen de thema’s van deze verschillende eeuwen zo duidelijk te zien. Kafka’s verhaal laat een aangevochten individu zien, onbegrepen door zijn omgeving, verraden door zijn zuster en verwond door zijn vader. Freud is in 1915 historisch en symbolisch niet ver weg. De Pakistaanse schrijver Mohsin Hamid toont de lezer een heel andere wereld, getekend door de ervaring van een wereldwijde pandemie. De ramp is hier niet individueel maar collectief, en wordt veel gelatener beleefd. Het is tenslotte ook ‘maar’ een huidskleur, geen wezensverandering. In tegenstelling Kafka’s Gregor Samsa heeft Anders, de hoofdpersoon in ‘The Last White Man’, dan ook geen vader die hem bijna vermoordt of een familielid die hem verraadt. De sfeer op straat is grimmig, zeker, maar naar mate meer en meer mensen van huidskleur veranderen en langzaamaan iedereen zwart wordt, keert de rust terug. De angst voor het onbekende blijkt onnodig en illusoir. De vader van Anders en de moeder van zijn vriendin zijn weliswaar licht geshockeerd over de kleurveranderingen van hun kinderen – waarbij alle vooroordelen op tafel komen – maar nergens is er sprake van het onbegrip en de uitsluiting die bij Kafka het verhaal bepalen.

Zo staan in deze twee boeken twee tijdperken of misschien gewoon twee verschillende ervaringen tegenover elkaar: in het verhaal uit het begin van de 20^e eeuw is er de ontdekking van het unieke individu en zijn (angst voor het) ‘anders-zijn’, in het 21^ste eeuwse verhaal staat daar de collectieve ervaring tegenover: een uiteenzetting met maatschappij-brede vooroordelen en de collectieve ervaring van een ‘ramp’. De wereld van Hamid accepteert uiteindelijk gelaten de verandering, omdat die collectief is. Wat gebeurt er als iedereen dezelfde kleur heeft? Het wordt vooral erg rustig – saai zelfs. Je zou bijna terugverlangen naar de diepe, individuele worsteling met uniciteit die Kafka beschrijft.