Als er ooit geschikte dagen waren om Primo Levi’s Is dit een mens te herlezen, dan waren het de dagen van gisteren en vandaag. Het sobere relaas van Levi over zijn gevangenschap in Auschwitz is onvergetelijk, en onvergetelijk verontrustend. Levi heeft woorden gevonden voor de totale dehumanisering op een manier die mij telkens sprakeloos achterlaat. Door rustig en analytisch op te schrijven wat er met mensen in een volkomen vernederende gevangenschap gebeurt, en met hun bewaarders. Door zich steeds weer af te vragen wat humaniteit is, en of zij mogelijk is, ‘op de bodem’.
Morele categorieën zijn in het Lager niet langer van toepassing, net als alle andere ‘normaal-menselijke’ onderscheidingen. Maar af en toe wordt Levi herinnerd aan iets wat doet denken aan humaniteit. Het indrukwekkendste voorbeeld daarvan is als hij een medegevangene Italiaans probeert te leren aan de hand van Dantes Hel. Hij reciteert een vers, en wordt er tegelijk zelf opeens zo onmetelijk door geraakt – als door een stem uit een andere wereld, een stem van humaan leven, of zoals hij zelf zegt ‘de stem van God’: “Bedenkt uit welk zaad gij gesproten zijt: niet om als vee te leven schiep men u, maar om te reiken naar het hoogste en het beste.” (Dante, Inferno, canto 26). Dat vers slaat in als een bom, raak en actueel als het is. Een woord dat hem optilt uit het beestachtige leven, als een verre echo van wat ooit menselijk leven was.
En daarom is het uiteindelijk vooral de terugkerende droom van Levi die zo verontrustend en aangrijpend is: keer op keer droomt hij dat hij thuis is, en dat zijn geliefde familieleden en vrienden geen belangstelling tonen voor zijn verhaal, niet willen luisteren, en áls ze al luisteren hem niet willen geloven. Bij navraag blijkt dat vrijwel alle gevangenen door diezelfde nachtmerrie, in een of andere vorm, worden bezocht: zal iemand willen luisteren straks, zal iemand ons geloven? Blijkbaar is het allerergste nog niet eens de misdaad zelf, maar het onvermogen van de anderen om die misdaad aan te horen en te erkennen.
Mensen zoals ik, die generaties verwijderd zijn van deze kampervaringen, kunnen ons deze nauwelijks voorstellen. Maar het minste wat we kunnen doen is inderdaad niet wegkijken, niet wegdraaien, maar luisteren.
Mirjam Elbers 