Meer dan veertig jaar geleden las mijn moeder mij Jip en Janneke voor. Ze was met haar fulltimebaan kostwinner van ons gezin maar toch vond ze altijd tijd om voor te lezen. Pas vele jaren later bekende ze mij dat ze steevast de rollen van de iconische hoofdpersonen had omgedraaid. Waar ‘Jip’ stond las ze ‘Janneke’ en waar Janneke bang stond te wezen voor de hoge golven van de zee las ze ‘Jip’. Blijkbaar was de doorgaans als progressief geldende schrijfster Annie Schmidt in haar beginjaren wat minder rolpatronendoorbrekend dan haar creaties als Otje en Floddertje doen vermoeden. Mijn moeder meende zodoende zelfs in de geest van de schrijfster te handelen.
Ik wil maar zeggen: tekst en uitvoering zijn twee verschillende dingen. Zo zag ik een paar weken geleden Shakespeare’s Coriolanus in de uitvoering van het Nationale Theater: Coriolanus was in deze uitvoering een vrouw geworden, inclusief zwangere echtgenote en een vrouwelijke generaal bij de Umbriërs. Daar kun je van alles van vinden maar verfrissend was het wel. En dat mag. Maar dat is nog iets anders dan de tekst van Shakespeare zelf aanpassen. Dat kan en mag niet. Het zou bovendien precies dat verdonkeremanen wat juist zo duidelijk moet worden: de literaire compositie en haar historische context.
In de kerk heeft men hier al eeuwenlang een enorm goede oplossing voor: je hebt in een kerkdienst eerst de schriftlezing en dan de preek. Dus eerst klinkt er een tekst, weliswaar meestal in vertaling (waarover later meer), maar in principe een originele, door historische en literaire contexten bepaalde tekst en daarna een preek. Dat laatste is, als het goed is, een vertaalslag en toepassing van de tekst in de huidige tijd. In de tekst staat bijvoorbeeld ‘broeders’ en in de preek mag je dan uitleggen dat daar uiteraard ook zusters mee bedoeld zijn. Dat heeft mij altijd een goede en zinnige verdeling geleken. Vandaar ook mijn verontwaardiging in 2004 toen de Nieuwe Bijbelvertaling verscheen: daarin was parafrase schering en inslag. Er waren alvast vertaalslagen gemaakt naar hedendaagse zegswijzen en gewoonten, kernwoorden waren wegvertaald, genuanceerde theologische teksten waren ‘versimpeld’ (en fout) weergegeven, en van ‘broeders’ was uiteraard ‘broeders en zusters’ gemaakt. Ergens waren de vertalers het onderscheid tussen tekst en uitvoering, tussen schriftlezing en preek, vergeten.
Wat er nu met Roald Dahl’s werk gebeurt, is eenzelfde schande in het kwadraat. Mijn moeder wist veertig jaar geleden al dat je creatief mag zijn in de vertolking. Het heeft mijn leven beslissend gevormd en ben haar er dankbaar voor. Dus Matilde-musicals en Griezel-films, ze gaan hun gang maar! Maar wie een tekst koopt of leent en zelf leest moet ervan op aan kunnen dat het het origineel is. We gaan toch ook geen mensen verbouwen omdat ze niet aan ons ideaalplaatje voldoen? Ehh… verkeerd voorbeeld. Maar laten we in ieder geval van de onderkinnen, hazetanden en kraaiepootjes van téksten afblijven.
Mirjam Elbers 