Zijn we de ontzuiling eigenlijk ooit voorbijgekomen? En hebben we de consequenties van die ontzuiling voor onze democratische rechtsorde ooit doordacht? Over deze vragen heb ik op de ochtend van derde kerstdag een inspirerend boekje gelezen van Minister van Staat Herman Tjeenk Willink. Hij laat in Groter denken, kleiner doen zien hoe de overheid in de tijd van de verzuiling nauw samenwerkte met maatschappelijke instituties vanuit de verschillende zuilen: mensen organiseerden hun ‘eigen’ onderwijs, zorg en andere zaken, en de overheid faciliteerde dat, financieel en anderszins. Met het instorten van de zuilen zijn ook die maatschappelijke instituties verschrompelt. ‘Soevereiniteit in eigen kring’ maakte plaats voor de individuele burger: een noodzakelijke bevrijding van de mens uit soms verstikkende sociale structuren. Maar in de afgelopen dertig jaar is er weinig nagedacht over wat daarvoor in de plaats moest komen. De overheid heeft de afgelopen decennia vooral samengewerkt met de ‘markt’ en veel instellingen van maatschappelijk nut geprivatiseerd, aldus Tjeenk Willink. De overheid moest ook zelf het liefst als een bedrijf worden geleid: de rechtspraak werd bijvoorbeeld een product voor consumenten die rechtspraak ‘afnemen’. Rechters, leraren en artsen worden inmiddels eerder met wantrouwen en regels bejegend dan als beroepsgroepen met eigen eer en waarde. Zij zijn niet allereerst calculérende burgers maar burgers met een verantwoordelijke taak, aldus Tjeenk Willink.
Hoe kunnen we in een samenleving die vooral bezet wordt door overheid en ‘markt’ (en dat verschil wordt steeds onduidelijker!) weer ruimte maken voor de burger? Want de democratische rechtsorde staat of valt met tegengeluid, tegenmacht, en een open debat over politieke vraagstukken. (En passant hekelt Tjeenk Willink ook even de deskundigen die alleen nog voor veel geld hun licht komen opsteken in een duurbetaalde lezing of voordracht en roept hen op om ook voor een boekenbon of een fles wijn hun kennis en kunde met de samenleving te delen). Die tegenmacht werd in de verzuilde samenleving belichaamd door burgerlijke, verzuilde instituties, maar de ontzuilde burger van nu is vaak overgeleverd aan de (half-)geprivatiseerde uitvoerders van het overheidsbeleid.
Daarom is dit boekje ook een oproep aan de beleidsuitvoerders die vaak de eerste vertegenwoordigers van de overheid voor de burgers zijn: de rechter, de arts, zorgverlener, de leraar. Tjeenk Willink roept hen op om van onderop te komen tot tegengeluid, tegenvoorstellen, veranderingen. Hij noemt daarbij de actiegroep Ontregel de Zorg (voortkomend uit Het roert moet om!, actiegroep van huisartsen tegen de regeldruk) die de regeldruk in de zorg met concrete voorstellen van onderop al met zo’n 20% hebben weten te reduceren. Ik moest zelf ook denken aan Urgenda: ook een groep bezorgde burgers die voor tegenmacht zorgen, en de overheid dwingen tot grotere inspanningen inzake het klimaat. Of gaat Tjeenk Willink dat te ver, het voor de rechter dagen van de overheid? Hoe dan ook, zijn boek prikkelt en inspireert tot het nemen van initiatieven om de samenleving niet over te laten aan de markt en de ‘BV Nederland’. Dat is geen burgerlijke ongehoorzaamheid, maar juist burgerplicht in onze democratische rechtsorde – de enige orde die ons volgens Tjeenk Willink na de ontzuiling nog bindt, en dat is niet de minste.
Mirjam Elbers 