Vos of egel?

“De vos weet vele dingen, maar de egel weet één groot ding” aldus een overgeleverd fragment van de Griekse dichter Archilochus (7^de eeuw v. Chr.). Voor Isaiah Berlin is dit fragment aanleiding tot een gedachtenexperiment: zouden niet alle denkers en dichters – en misschien wel alle mensen als zodanig – kunnen worden ingedeeld in die twee categorieën: vossen en egels? De vossen die in alles de rijkdom van de veelheid zien, en de egels die alle verscheidenheid het Ene weten te ontwaren. Hoewel je kunt vermoeden dat het Archilochus ging om de manier waarop de vos aan eten weet te komen en de manier waarop de egel zich tegen dit gegeten worden verdedigt, kun je het ook algemener trekken. Loopt er niet een diepe kloof tussen denkers die verrukt zijn over de oneindige variëteit der dingen (vossen) en zij die alles relateren aan één groot principe (egels)? Typisch voor de vossen is dat hun gedachten en interesses vele, soms ook tegengestelde kanten op gaan: centrifugaal noemt Berlin dat. In tegenstelling dat de egels die steeds weer uitkomen bij één centrale gedachte. Dante is een egel, Shakespeare een vos, kortom. Plato, Hegel, Dostojevski zijn typische egels; Aristoteles, Erasmus en Joyce eerder vossen.

Berlins beroemde essay The Hedgehog and the Fox gaat vervolgens in zijn geheel over Tolstoj en diens filosofie van de geschiedenis. Berlin verdedigt de stelling dat Tolstoj eigenlijk een vos was, maar wel een die meende een egel te (moeten) zijn. Deze bijzonder originele kijk op de complexe geest van Tolstoj maakt inzichtelijk hoe Tolstoj een scherp oog voor de paradoxale details van ieder individueel leven en het afwijzen van ‘wetmatigheden’ in de geschiedwetenschap combineert met een verlangen naar een diepe grond onder alle chaos der menselijke geschiedenis: een vos die uit alle macht probeert een egel te zijn.

Je zou die indeling wellicht ook op de godsdienst kunnen betrekken: het polytheïsme viert in zekere zin de veelkleurigheid van het menselijk bestaan, dat geregeerd wordt door zeer verschillende krachten als liefde, oorlogsdrift, wijsheid, gezondheid/ziekte. Het monotheïsme, het verlangen naar één groot Principe of Waarheid àchter die veelkleurigheid, is zo bezien niet meer dan een gebrek aan moed om de paradoxen van het leven onder ogen te zien. Failure of nerve, zoals Gilbert Murray dat in zijn beroemde boek Five Stages of Greek Religion (1925) al noemde. Maar dat doet de egels van deze wereld wellicht wel wat tekort.

Berlin zelf genoot ervan een vos te zijn: een denker die zich vrij voelde om alle kanten op te denken en de pluriformiteit te omarmen, zonder behoefte aan een alomvattende grond. Ik vrees dat ik een egel ben – maar misschien wel één die een vos zou willen zijn.

Of: tertium datur? Zou het Hebreeuwse denken deze dichotomie kunnen doorkruisen? De pluriformiteit omarmen zonder dat ‘anything goes’? De ene god boven de andere verkiezen zonder het gewelddadige “één Waarheid – één Rijk – één Keizer” te postuleren? Misschien biedt de leeuw van Juda (of het zondebokje?) uitkomst, maar dat vraagt nader onderzoek.